Jak zadbać o zdrowie psychiczne pracowników produkcji?

Zdrowie psychiczne w pracy – kluczowy element dobrostanu pracowników

Temat zdrowia psychicznego był co najmniej zaniedbywany. W kontekście pracy zawodowej pomijany. Traktowany jako coś wstydliwego. A przecież zdrowie psychiczne to bardzo ważny aspekt funkcjonowania człowieka. Styl życia, a także środowisko naturalne i społeczne, w którym żyjemy, powodują, że nasze zdrowie psychiczne narażone jest na wiele zagrożeń. Co czwarty Polak doświadczył więcej niż jednego z zaburzeń psychicznych, a liczbę osób, które zmagały się z kilkoma zaburzeniami, szacuje się na blisko ćwierć miliona osób1.

Podając za Światową Organizacją Zdrowia2, „zdrowie to stan pełnego komfortu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub ułomności”, tzw. dobrostan.

Natomiast „zdrowie psychiczne można rozumieć jako stan dobrego samopoczucia, w którym człowiek wykorzystuje swoje zdolności, może radzić sobie ze stresem w codziennym życiu, może wydajnie i owocnie pracować oraz jest w stanie wnieść wkład w życie danej wspólnoty3.

Za zagrożenie dla zdrowia psychicznego uznaje się m.in.:

• presję społeczno-ekonomiczną,
• szybkie zmiany społeczne,
• stresujące warunki pracy,
• dyskryminację,
• niezdrowy styl życia.

Obecnie mamy dodatkowo restrykcje wynikające ze stanu pandemii: ograniczenie kontaktów społecznych, brak poczucia bezpieczeństwa, niepewność jutra, zmienność sytuacji, bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia.

Zagrożenia psychospołeczne w pracy na produkcji mogą wynikać np. z:

• złego planowania i organizacji pracy, którego skutkiem może być zbytnie obciążenie pracą,
• zmiennego natężenia pracy (np. sezonowość i w związku z tym okresowe wydłużanie czasu pracy),
• pracy zmianowej (szczególnie praca w nocy),
• tempa pracy (wymuszone, maszynowe tempo pracy, monotonia),
• niebezpiecznego środowiska pracy (np. praca w wysokiej lub niskiej temperaturze, hałas, czynniki szkodliwe lub zaniedbania pracodawcy w zakresie bhp),
• braku bezpieczeństwa zatrudnienia (umowy czasowe, umowy cywilnoprawne),
• złej komunikacji w pracy,
• złej atmosfery w zakładzie pracy, w zespole.

Pracodawca powinien być żywotnie zainteresowany, aby jego pracownicy byli w dobrej kondycji psychicznej. Z „Raportu absencji chorobowej” przygotowywanej corocznie przez ZUS wynika, że rośnie odsetek zwolnień chorobowych wystawianych z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. W 2018 roku było to 10 640,1 dni absencji z powodu zaburzeń psychicznych, co stanowiło 6,3% ogółu absencji. A w 2019 roku odpowiednio 11 656,3 dni i 6,8%. Koszty nieobecności związanej ze zdrowiem psychicznym są wyższe niż w przypadku innych chorób, ponieważ nieobecność spowodowana złym stanem zdrowia psychicznego trwa dłużej niż w przypadku innych problemów zdrowotnych. 

Na pracodawcy ciąży obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Jakie działania powinien wspierać pracodawca, aby zadbać o zdrowie psychiczne pracowników

Przestrzeganie zasady fair play
Piękna idea fair play wywodząca się ze sportu z powodzeniem może być stosowana w różnych obszarach życia, także w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Powinno ono tworzyć etyczne i odpowiedzialne relacje nie tylko z klientami, partnerami biznesowymi, dostawcami, ale również, co nie dla wszystkich jest oczywiste, z pracownikami. W swojej szeroko pojętej działalności powinno się postępować zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi.

Pomocne będą:

• jasno określone wymagania, zasady pracy;
• jasna, otwarta komunikacja:
• dzielenie się z pracownikami informacjami, które mają znaczenie dla ich pracy (świadomość celów),
• umożliwianie pracownikom wypowiadania się w kwestiach ich dotyczących, zgłaszania sugestii oraz obaw,
• udzielanie informacji zwrotnej;
• okazywanie pracownikom szacunku – traktowanie pracowników po partnersku, poważnie, liczenie się z ich zdaniem;
• docenianie pracowników;
• wprowadzenie możliwości zgłaszania przez pracowników wniosków dotyczących usprawnienia organizacji pracy;
• włączanie pracowników w proces podejmowania decyzji, zwiększanie poczucia kontroli nad swoją pracą;
• tworzenie przyjaznego i bezpiecznego środowiska pracy;
• wspieranie równowagi praca – życie osobiste (ang. work-life
• balance), np. poprzez ograniczanie pracy w nadgodzinach, dobrą organizację pracy;
• zapobieganie narażeniu na stygmatyzowanie, izolowanie pracowników – obecnie szczególnie tych, którzy przeszli chorobę COVID-19;
• zapobieganie dyskryminacji i mobbingowi.

Kierowanie się powyższymi zasadami przyczynia się do tworzenia przyjaznego środowiska pracy, zmniejsza stres i wpływa na wzrost poczucia bezpieczeństwa w pracy.

Utrzymywanie dobrych relacji w zespole
Na pracodawcy spoczywa obowiązek zapobiegania jakimkolwiek formom dyskryminacji, mobbingu, molestowania. Pracodawca powinien dbać o przestrzeganie zasad współżycia społecznego na terenie zakładu pracy. Poprawne powinny być nie tylko stosunki pomiędzy przełożonym a podwładnym, ale także relacje pomiędzy pracownikami. Pracodawca powinien zapobiegać konfliktom, a już zaistniałe rozwiązywać.
Utrzymywaniu dobrych relacji w zespole sprzyja:

• jednakowe obciążenie pracą,
• przydzielanie zadań adekwatnie do zajmowanego stanowiska, umiejętności i kwalifikacji,
• równe traktowanie wszystkich członków zespołu – brak faworyzowania, brak dyskryminowania,
• zapobieganie izolacji i wykluczeniu w zespole – współpraca ze wszystkimi członkami zespołu, niezależnie od osobistych preferencji (pracujemy tak samo z tymi, których lubimy, jak i z tymi członkami zespołu, których nie lubimy),
• dbanie o wspólne pomieszczenia i przestrzeń pracy,
• okazywanie szacunku innym członkom zespołu (szanujemy postawy/charakter innych, powstrzymujemy się od plotkowania poza plecami, krytykowania przy innych, szanujemy prywatność innych),
• udzielanie sobie wzajemnego wsparcia.

Udzielanie pracownikom wsparcia profilaktycznego
Pracodawcy coraz częściej zapewniają pracownikom Programy Wsparcia Pracowników (EAP)4. Są to dodatkowe benefity, zwykle oferowane bezpłatnie. Ich celem jest zapewnienie pracownikom wsparcia:

• psychologicznego (problemy w pracy, problemy rodzinne, problemy życiowe, w tym uzależnienia),
• finansowo-prawnego (sprawy rozwodowe, podział majątku, opieka nad dziećmi, restrukturyzacja zadłużenia, ochrona konsumenta) oraz
• menedżerskiego (praca z zespołem, środowisko pracy, sytuacje kryzysowe).

Pracodawcy, którzy nie mają aż takich możliwości finansowych, aby finansować EAP, mogą w ramach tzw. pakietów medycznych (prywatnej opieki medycznej) umożliwić pracownikom korzystanie z usług psychologa (terapeuty), psychiatry. Można organizować dla pracowników zajęcia radzenia sobie ze stresem, treningi asertywności.

W okresie pandemii coraz więcej pracodawców decyduje się na uruchomienie dyżurów psychologicznych dla pracowników, a czasami również dla członków ich rodzin (przeznaczone dla pracowników infolinie, dyżury psychologiczne w przedsiębiorstwie, w konkretnym zakładzie opieki zdrowotnej). Szczególnie należy zadbać o pracowników, których skierowano na pracę zdalną. Praca w domu ma niezaprzeczalne zalety, ale powoduje także poczucie wyalienowania, utraty więzi ze współpracownikami, czy wpływu na to, co się dzieje w zespole/projekcie.

Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa w dobie pandemii
W okresie pandemii na pracodawców i pracowników nałożono szereg dodatkowych obowiązków mających na celu ograniczenie rozprzestrzenienia się choroby COVID-19. Głównym zagrożeniem dla naszego zdrowia psychicznego jest brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie bezsilności, realne zagrożenie zdrowia naszego i naszych bliskich.
Pamiętajmy, że prawdopodobieństwo zakażenia się wirusem SARS-CoV-2 w pracy zwiększa się poprzez:

• wspólne korzystanie z ciągów komunikacyjnych, wind, pomieszczeń socjalnych, pomieszczeń sanitarnych,
• wspólne użytkowanie maszyn i urządzeń, narzędzi itp.,
• kontakty społeczne (pomiędzy pracownikami wewnątrz zakładu pracy oraz pomiędzy pracownikami a osobami z zewnątrz).

Możemy zapobiegać rozprzestrzenianiu się wirusa SARS-CoV-2 poprzez:

• stosowanie środków ochrony, takich jak: rękawiczki jednorazowe, maseczki na twarz,
• dezynfekcję rąk oraz prowadzenie systematycznej dezynfekcji elementów wyposażenia i całych pomieszczeń,
• zapewnienie odległości między stanowiskami pracy co najmniej 1,5 m – gdy pozwala na to proces produkcji,
• stosowanie ekranów oddzielających poszczególne osoby, stanowiska pracy,
• ustalenie godzin rozpoczynania i kończenia zmian, w taki sposób, aby pracownicy poszczególnych zmian nie mieli ze sobą kontaktu,
• prowadzenie prac w małych grupach, o stałym składzie, w miarę możliwości w oddzielnych pomieszczeniach lub odseparowanych od siebie „gniazdach produkcyjnych” (np. grupy remontowe, budowlane),
• ustalenie różnych godzin przerw śniadaniowych, tak aby ograniczyć liczbę osób w pomieszczeniach jadalni – wprowadzenie zasady korzystania z własnych naczyń, sztućców lub udostępnianie jednorazowych,
• wydzielenie osobnych toalet dla osób spoza zakładu pracy,
• wyznaczenie osób, które będą kontaktować się z osobami spoza zakładu pracy (kurierzy, dostawcy, kontrahenci itp.),
• ograniczenie bezpośredniego kontaktu poprzez utworzenie platform do wymiany informacji, preferowanie kontaktu telefonicznego, e-mailowego,
• prowadzenie systematycznych kontroli w zakresie przestrzegania zaleceń bhp i epidemiologicznych.

Pracodawca powinien, w sposób zrozumiały dla pracowników, informować o wprowadzonych w zakładzie pracy środkach ograniczających prawdopodobieństwo zarażenia SARS-CoV-2 oraz sposobach ich stosowania.

Jak zadbać o własne zdrowie?

Nie jest tak, że nasze zdrowie psychiczne zależy tylko od tego, gdzie pracujemy i w jakim środowisku żyjemy. Bardzo wiele zależy od nas samych. Od naszego stylu życia, od tego, jak się odżywiamy, czy potrafimy odpoczywać, czy mamy znajomych i przyjaciół. Znajomość kilku zasad pomoże nam cieszyć się dobrym zdrowiem.

Umiejętność wyznaczania zdrowych granic
Podstawą wyznaczenia swoich, prywatnych granic w kontaktach z innymi ludźmi jest świadomość swoich potrzeb.

Każdy z nas, jako osoba, ma np. prawo do szacunku, do prywatności. To gwarantują nam przepisy prawne. Poza tym mamy prawo mówić „nie”, gdy czyjeś zachowanie narusza nasze poczucie bezpieczeństwa, ogranicza nasze potrzeby czy też lekceważy nasze wartości. Mamy prawo do zmieniania wyznaczonych granic, w zależności od naszych aktualnych potrzeb, możliwości, sytuacji. Wyznaczane przez nas granice powinny być elastyczne. To, gdzie będą przebiegać, zależy tylko od nas. Wyznaczanie granic ma nam pomóc w realizowaniu swoich potrzeb, w byciu dla siebie dobrym, w tworzeniu dobrych i zdrowych relacji z innymi ludźmi.

Miejmy świadomość, że tworzymy cały system granic:

• emocjonalne – określają nasze uczucia, które ujawniają się w danej sytuacji,
• fizyczne – bariera intymności fizycznej,
• intelektualne – określają to, czego chcemy, potrzebujemy, a co jest nam zbędne,
• duchowe – to nasz system wartości, przekonań.

Pamiętajmy:

• mamy prawo do określenia, co dla nas jest akceptowalne, a co nie,
• nie wszystkich musimy lubić i nie wszyscy muszą lubić nas – ale musimy szanować się nawzajem,
• nie mamy obowiązku utrzymywania kontaktów z osobami, które nas np. wykorzystują, poniżają, nie szanują,
• mamy prawo do mówienia „nie”, gdy ktoś narusza nasze granice,
• możemy podejmować własne decyzje, nawet gdy się one komuś nie podobają,
• możemy mówić o swoich poglądach, wartościach i postawach,
• nie musimy robić tego, co inni,
• nie musimy się tłumaczyć, gdy mówimy „nie”.

Brak określenia czytelnych granic, to przyzwolenie na to, aby nas krzywdzono.

Równowaga pomiędzy pracą a innymi sferami życia
Ideałem jest osiągnięcie równowagi pomiędzy pracą a innymi sferami naszego życia, takimi jak: rodzina, dom, własne zainteresowania, życie towarzyskie. Stan równowagi osiągamy, gdy praca nie odbywa się kosztem życia osobistego, a życie osobiste nie ogranicza pracy. Poczucie osiągnięcia równowagi pomiędzy pracą a życiem osobistym jest sprawą indywidualną.

Długotrwałe przeciążenie pracą prowadzi do spadku efektywności pracy, koncentracji oraz kreatywności, wzrostu zachorowalności, wypadków przy pracy, wyczerpania psychicznego, wypalenia zawodowego a nawet depresji.

Nadmierne angażowanie się w pracę może być spowodowane niskimi zarobkami i chęcią „dorobienia” poprzez pracę w nadgodzinach, dodatkowe zatrudnienie u innego pracodawcy, prowadzenie własnej działalności obok pracy na etacie.

Ale może też wynikać, z braku umiejętności mówienia „nie” przełożonemu, strachu przed zwolnieniem z pracy, z nieumiejętności planowania własnej pracy.

Dbanie o sprawność fizyczną
Pomiędzy zdrowiem fizycznym a psychicznym istnieje ścisłe powiązanie. Zły stan zdrowia fizycznego może prowadzić do pogorszenia stanu psychicznego, np. długotrwałe odczuwanie bólu fizycznego, przepracowanie, wyczerpanie fizyczne. Stres może prowadzić do chorób serca, układu krążenia, wzrostu ryzyka zachorowalności na raka, zaburzenia równowagi hormonalnej.

Dlatego warto dbać o swoje zdrowie fizyczne. Pomaga w tym tzw. zdrowy styl życia. Na czym polega? W sumie jest to dość proste, wystarczy:

• odżywiać się racjonalnie (odpowiednio do wieku i zapotrzebowania energetycznego organizmu) – unikać „śmieciowego jedzenia”6, pamiętać o warzywach i owocach,
• nie przesadzać z używkami (kawa, herbata, nikotyna, napoje energetyzujące, alkohol),
• pamiętać o aktywności fizycznej – należy dostosować ją do swoich możliwości fizycznych, czasowych i organizacyjnych – nie trzeba biegać w maratonach, wystarczą regularne spacery!,
• zadbać o sen – kolosalne znaczenie dla naszego zdrowia psychicznego ma sen; zalecana ilość snu, niezbędna dla regeneracji mózgu i całego organizmu, wynosi przeciętnie od 7 do 9 godzin;
• pamiętać o odpoczynku, tym codziennym i urlopowym.

Dbanie o kondycję psychiczną
Warto wiedzieć, co może nam pomóc w stworzeniu optymalnych warunków do zachowania równowagi psychicznej, co nas uodporni na ujemne działania współczesnego świata.
Jak ograniczyć stany napięcia emocjonalnego, jak radzić sobie ze stresem:

• nadmiar informacji szkodzi – szczególnie obecnie, warto selekcjonować informacje. Wybierać te, które są nam niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w rodzinie, wśród przyjaciół, w pracy, w społeczeństwie. Nie należy koncentrować się na „złych” informacjach, nawet teraz wydarzają się dobre rzeczy;
• w sytuacjach stresowych skupiajmy się na tym, co możemy kontrolować, nie należy walczyć z rzeczami, na które nie mamy wpływu;
• dajmy sobie prawo do popełniania błędów – czy to w życiu prywatnym, czy też zawodowym. Nikt nie jest idealny, każdemu zdarza się popełniać błędy, trzeba mieć tego świadomość. Warto popracować nad umniejszeniem naszego „wewnętrznego krytyka”, nie może on dominować nad naszymi działaniami;
• skupiajmy się na pozytywach – nie „rozgrzebujmy” naszych porażek w nieskończoność, tylko „syćmy” naszą psychikę tym, co przydarzyło się nam dobrego, co zrobiliśmy dobrze, co było naszym sukcesem;
• rozmawiajmy z innymi, szczególnie gdy się martwimy, jesteśmy zaniepokojeni – jeżeli nie można bezpośrednio, wykorzystujmy środki łączności (telefon, komunikatory). Stres, strach, obawa zawężają perspektywę. „Przegadanie” problemu może przynieść jego rozwiązanie albo chociaż zmniejszyć jego wagę i przywrócić spokój;
• znajdźmy czas na relaks, zróbmy coś, co lubimy: obejrzyjmy film, posłuchajmy muzyki, poczytajmy książkę;
• fajnie mieć hobby: majsterkowanie, wędkarstwo, fotografowanie, akwarystyka, bieganie, gotowanie, domowe warzenie piwa czy też cokolwiek, co sprawia nam radość. Hobby chroni nas przed stagnacją i nudą, zmusza do wysiłku umysłowego lub fizycznego, odrywa od codziennych obowiązków i pracy, rutyny;
• śmiejmy się – stare powiedzenia nie kłamią „śmiech to zdrowie”. Obejrzyjmy komedię, występ kabaretu czy też poćwiczmy jogę śmiechu;
• utrzymujmy kontakty towarzyskie;
• bądźmy życzliwi dla innych – nie skupiajmy się tylko na sobie i swoich potrzebach.

Przypisy

1. Źródło: strona Ministerstwa Zdrowia www.gov.pl/zdrowie; [dostęp: 12.03.2021].
2. Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia.
3. WHO (2001). Mental Health: Strengthening Mental Health Promotion. Arkusz nr 220, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/ fs220/en/, [dostęp: 4.03.2021].
4. Ibidem.
5. EAP (Employee Assistance Programs).
6. Junk food (ang. śmieciowe jedzenie) – określenie opisujące żywność tanią i łatwą w produkcji, ale ubogą pod względem dietetycznym, zawierającą tzw. puste kalorie. Produkty o wysokiej zawartości tłuszczy i cukrów oraz sztucznych ulepszaczy i barwników.